BELGENİZİN ERİŞİLEBİLİRLİK DENETİMİNİ YAPTINIZ MI?

Değerli dostlar, bildiğiniz gibi iki yıldır çok başarılı bir Engelsiz Erişim projesi sessiz sedasız kendi mecrasında ilerliyor: Engelsiz Eğitim. İlk sezonda, Windows, iPhone, Mac ve Android eğitimlerinin yanına bir de pratik bilgiler bölümünü ekleyip toplamda yüz saati aşan eğitimler gerçekleştirmeyi başarmıştık.

Bu yıl da süreç istikrarlı biçimde devam etti. Pazar Akşamları Adem abi ve Onur Yılmaz’ın koordinatörlüğünde bir çok müzik üstadı farklı enstrümanları tanıtıyor. Salı akşamları Engin Albayrak Abi, her zamanki gibi en yeniyi sunma hedefinde Windows 10’un püf noktalarını bizlerle buluşturuyor. Çarşamba akşamları Gamze’nin koordinatörlüğünde ortaya karışık devam ediyoruz. Herkes pratik olarak hayattaki deneyim ve bilgilerini bu akşam paylaşıyor. Sarper Hoca, tam da kendi gibi yine yenilikçi, yine zor sulara iniyor ve bizleri html dersleriyle buluşturuyor. Bu eğitimlerin gerçekleşmesinde Sarper Hoca’nın öncülüğünü ve emeğini bir kez daha vurgulamayı ve kendisine teşekkür etmeyi bir borç biliyorum.

Perşembe akşamları da naçizane bana emanet. 2006-2007 döneminde Ofis 2003 kullanarak yaptığım Word derslerini güncelleyerek tekrarlıyorum. Bu tür eğitimleri tekrarlamak yararlı oluyor, çünkü hem siz bilgilerinizi tazelemiş oluyorsunuz, hem de yeni sürümlerde gerçekleşen en son değişimleri yakalama fırsatınız oluyor. Yakın zamanda anlattığım konulardan biri de söylediğime örnek teşkil ediyordu aslında: Erişilebilir belgeler hazırlamak.

Farklı amaçlarla birçok belge hazırlayıp, bazen bir ödev, bazen bir proje, bazen resmi bir yazı olarak birileriyle paylaşıyoruz. Peki, hazırladığımız belgeler ne kadar erişilebilir? Microsoft, Ofis 2010 sürümüyle birlikte bunu kolayca görebileceğimiz bir araç hazırlamış. Erişilebilirlik Denetleyicisi. Yeni ofislerdeki dosya sekmesine alt+d yaparak giriyoruz. Buraya artık Ofis Backstage görünümü diyor. Çünkü arka planda açık bir alan. Buradaki bilgi sekmesinde yer alan sorunları Denetle alt menüsüne girdiğimizde, Erişilebilirliği Denetle öğesi karşımıza çıkacak. Buna tıkladığımızda da belgemizin erişilebilirlik denetleyici sonuçları alt tarafta açılan yeni bir panoda görüntülenecek. Bu panoya klavyeden ulaşmak için F6 tuşuna basabiliriz. Tekrar belgemize dönmek için de shift+F6 tuşuna basmalıyız. Erişilebilirlik denetimini klavyeden yapmak için, önce alt+d tuşlarıyla Backstage görünümü denen yere geliyoruz. Odağımız doğrudan bilgi sekmesi üzerinde olacak. Bir kez sağ yön tuşuna basarak bu sekmeye giriyoruz. Ardından tab tuşuna basarak Sorunları Denetle alt menüsünü buluyoruz ve boşluk çubuğuyla burayı açıyoruz. Aşağı yön tuşuyla ilerlediğimizde Erişilebilirliği Denetle öğesini bulacağız. Enter yaparak bu denetimi başlatmış oluyoruz.

Güya yıllardır erişilebilir belgeler hazırlamaktan, sayfaların erişilebilir olmasından söz ediyorum ya, EEEH dergide yazdığım yazılardan birine erişilebilirlik denetimi yaptırayım dedim. Bu yazı Adem abiyle birlikte kaleme aldığımız Turizmde Erişilebilirlik makalesiydi. 2014 Haziran ayında dergimizin beşinci sayısında çıkan bu uzunca yazıya Word içerisinde erişilebilirlik denetimi yaptırdığımda, karşıma çeşitli erişilebilirlik hataları ve uyarıları çıktı. Yaptığım en ciddi hata verdiğim linklere açıklama girmeyip doğrudan URL adresiyle yetinmek olmuş. Erişilebilirlik açısından bu sakıncalı olarak kabul ediliyor. Gerçekten de bu yazıyı bir web sayfasına koyduğunuzu veya pdf olarak kullandığınızı düşünürseniz öyle. Bir kişi bağlantı listesi yaparak belgedeki linklere göz attığında yalnızca bir URL adresi görecek. Bu adresler de her zaman içeriği açıklayan anlamlı bir şey olmayabiliyor haliyle.

MS Word içinde oluşturduğumuz bağlantılara metin açıklaması eklemekse çok kolay. Öncelikle bir bağlantı eklemek için, doğrudan URL adresini yazıp enter yapmak yerine, ekle şeridindeki medya grubu içinde bulunan bağlantı alt menüsündeki köprü ekleme özelliğini kullanmamız daha doğru. Yani kısaca alt+ctrl+k yaptığımızda karşımıza çıkacak köprü ekleme iletişim kutusundan söz ediyorum. Buradaki ilk alan adres yazım kutusu. Bağlantısını vereceğimiz sayfanın adresini buraya yazıyor veya yapıştırıyoruz. Sonrasında görüntülenecek metin yazma alanına gelip buraya bağlantıyı doğru biçimde açıklayan açıklamamızı yazıyoruz. Bu işi klavyeden yapacaksak, adres sonrası 4 kez taba basarak görüntülenecek metin alanına ulaştığımızı söylemeliyim. Oraya dilediğimiz açıklamayı yazdıktan sonra birkaç kez shift+tab tuşlarına basarak tamam dediğimizde pencerenin kapanacağını hatırımızda tutalım. Yukarıdaki Turizmde Erişilebilirlik sözü, aslında, EEEH dergideki yazıya gidecek bir bağlantıydı örneğin ve ben açıklama olarak URL adresini kullanmak yerine Turizmde Erişilebilirlik yazdım hatalarımdan ders alarak.

Yazıda karşıma çıkan bir başka erişilebilirlik uyarısı, yinelenen karakterlerle ilgiliydi. Gördüm ki, yazının bazı noktalarında birden fazla boşluk tuşuna basmışım. Bunu isteyerek yapmış olabilirsiniz format gereği, o zaman sorun yok ancak sistem sizi uyarıyor. Ve benim boşluklarım tamamen hata sonucu gerçekleşmiş. Burada işin güzel tarafı, F6 ile kontrol ettiğiniz panoda bir hatayı yön tuşlarınızla bulduktan sonra, Sift+F6 tuşuna bastığınızda, belgede doğrudan o hatanın olduğu yere gelmiş olmanız. Böylece belgedeki gereksiz boşluklarımı kolayca bulup düzeltme şansım oldu. Yani bir görme engelli açısından da hayat kolaylaştırıcı bir yanı var erişilebilirlik denetiminin.

Gelelim erişilebilirlik denetiminde dikkat edilmesi gereken diğer noktalara. Erişilebilirlik açısından titizlikle kontrol edilen en temel nokta belgedeki nesne ve resimlere açıklama ekleme kuralı. Bununla ilgili yine EEEH Dergide  Erişilebilir Belgeler Hazırlamanın Üç  İpucu adlı bir yazı kaleme almıştım. Sonradan öğrendim ki bu yazı, Cankut Değerli ve Atakan Nalbant arkadaşlarımızın öncülüğünde hayata geçen çizgi romanların betimlenmesi amaçlı Engelsiz Çizgiler projesine ilham kaynağı olmuş. Çizgi romanlardaki her bir çizime açıklama metni verilmiş ve erişilebilir bir belge elde edilmiş. Arkadaşlarımı buradan tekrar tebrik etmek istiyorum. Yapılan çizgi roman örneklerine GETEM’den de ulaşabilirsiniz. Eser türünü kitap, alt türünü Betimlemeli Çizgi roman olarak seçtiğinizde, bu eserler karşınıza çıkacak.

Yalnız Ofis 2016 ile birlikte nesnelere açıklama ekleyebileceğiniz bölüm biraz değişmiş. Her zaman ki gibi bir nesne veya resmi seçili hale getiriyoruz ve uygulama tuşuna basarak veya fare ile nesne üzerinde sağ tıklayarak açılan menüden Resim Biçimlendir öğesini seçiyoruz. Değişim bundan sonra başlıyor. Açılan alan ofisin sıkça kullandığı bir pano ve kapamadığımız müddetçe bu pano açık kalıyor. Yani F6 tuşuyla belgemiz ve bu resim biçimlendirme alanı arasında gidip gelebiliyoruz. Resim biçimlendirme alanında, bir kez shift+tab yapıyoruz ve bir kez sağ yön tuşuna basarak Düzen ve Özellikler kılavuzunu etkin hale getiriyoruz. Ardından tab ile ilerleyerek Diğer metin düğmesini bulup boşluk çubuğuyla işaretliyoruz. Yeniden tab tuşuna bastığımızda sırasıyla başlık ve açıklama bölümlerini görüntüleyeceğiz. Buralara resim veya nesneyle ilgili açıklamalarımızı yazıyoruz. Sonrasında bu panoyu kapamak için ctrl+boşluk yaparak açılan menüden kapattı seçebilir veya burayı açık bırakıp shift+F6 tuşuyla belgemize dönebiliriz.

Erişilebilirlik denetimi, tıpkı resim ve nesneler gibi eklediğimiz tablolara da metin açıklaması girmemizi zorunlu tutuyor. Girmediğimizde bunu bir hata olarak algılıyor. Tablolara metin açıklaması girmek içinse, tablonun herhangi bir hücresi üzerindeyken sağ tıklayarak veya uygulama tuşuna basarak açılan menüden tablo özeliklerini seçmemiz gerekli. Sonrasında ctrl+tab tuşlarıyla diğer metin sekmesine gelip başlık ve açıklama kısımlarını dolduruyor ve tamam düğmesine basıyoruz. Buradaki açıklama tablolu metnimizi html olarak kaydettiğimizde karşımıza çıkıyor. Tablonun hemen üzerinde ekran okuyucumuz bu bilgiyi özet olarak bize gösteriyor.

Belgenize bir tablo eklediyseniz ve başlık satırının hangisi olacağını belirtmediyseniz, Erişilebilirlik Denetleyicisi doğrudan bunu bir hata olarak bildiriyor size. Bir tablo eklediysek başlık satırını mutlaka tanımlamamız gerekiyor. Böylece hem ekran okuyucu programlar belgeyi başka formatlarda kaydettiğimizde, başlık satırını otomatik olarak algılayarak bizlere bildirmiş oluyor, hem de bir tablo birden fazla sayfaya taştıysa, başlık satırı yazdırılan her sayfanın başında yinelenerek okuyucuya kolaylık sağlıyor. Tablonun başlık satırını tanımlamak için önce başlık satırı içindeki bir hücre üzerinde olduğumuzdan emin oluyoruz. İlk olarak tablo üzerindeyken şeridimizde beliren tablo araçları grubundan tasarım sekmesine giriyoruz. Buradaki Tablo Sitili Seçenekleri grubunda yer alan Üst Bilgi Satırı onay kutusunun işaretli olduğundan emin oluyoruz. İşaretli değilse boşluk çubuğuyla işaretliyoruz. Ardından başlık satırı üzerindeyken sağ tıklayıp tablo özelliklerine giriyoruz ve ctrl+tab yaparak satır sekmesine ulaşıyoruz. Burada tab ile ilerlediğimizde “Her Sayfanın üstünde Üst Bilgi Satırı Olarak Yinele” onay kutusunu boşluk çubuğuyla işaretleyip tamam düğmesine basıyoruz. Artık tablomuzu yardımcı teknolojilerin de kolayca anlayabileceği biçimde erişilebilir hale getirdik tebrikler.

Belge erişilebilirliğinin olmazsa olmazlarından bir başka önemli nokta ise, bölümlerin doğru biçimde başlıklandırılması. Belgemizdeki alt bölümleri doğru şekilde başlıklandırdığımızda, yardımcı teknolojilerle belge içinde dolaşım çok daha kolay hale geliyor. Burada önemli olan başlıklandırmayı el ile değil, giriş sekmesinde sitiller bölümünü kullanarak yapmak. Bu biçimde yardımcı teknolojiler de yaptığımız başlığı ayırt edebilecek. Giriş sekmesindeki stiller düğmesine bastığımızda veya ctrl+shift+s ile stil uygula panosunu açtığımızda buradan dilediğimiz başlık seviyesini seçebiliriz. En büyük başlık olarak başlık seviyesi 1 öğesini, alt başlıklara indikçe başlık 2 başlık 3 gibi seçenekleri seçerek belgemizi çok doğru biçimde organize etmiş oluruz. Ayrıca belgeyi bu yolla başlıklandırdığımızda, içindekiler tablosu gibi öğeleri eklemek çok daha kolay hale gelecek. Başlıklandırmayı klavye üzerinden yapmak da çok kolay. Başlık olarak ekleyeceğiniz satırın başına gelin ve alt+shift+sol veya sağ yön tuşlarına basın. Sol yön tuşu başlığı büyütürken, sağ yön tuşu küçültecektir. Başlık satırının çok uzun olmamasına özen gösterin ve enter yaparak başlık satırından çıkmayı ihmal etmeyin.

Eğer sitillerdeki başlıklar sizin tam olarak istediğiniz biçim ve yazı tipine sahip değilse yine üzülmeyin. Bunu da özelleştirmek mümkün. Önce bir başlık yazıp stiller bölümünden dilediğiniz başlık seviyesini belirleyin. Sonrasında, başlık satırını seçin ve dilediğiniz yazı tipi, boyut, hizalama ve diğer değişiklikleri yapın. Son olarak sitiller bölümünde seçtiğiniz başlık seviyesini bulup üzerinde sağ tıklayın veya uygulama tuşuna basın. “Seçime Uyması İçin Başlık Sitilini Güncelleştir” düğmesine bastığınızda, artık o başlık seviyesinin sitili sizin aradığınız kriterlere göre güncellenmiş olacak ve hem dilediğiniz görünüm ve özelliklere sahip, hem de yardımcı teknolojilerin anlayabileceği başlıklandırmayı yapmış olacaksınız.

Başlıklandırmalar, yalnızca engelli bireyler için değil, uzun belgelerde herkesin hayatını çok kolaylaştırıyor. Word programınızın görünüm sekmesine girin. Buradaki göster grubunda yer alan gezinti panosunu işaretlediğinizde, alttaki gezinti bölümünden belgenizde atadığınız başlıkları görebilir ve çok hızlı biçimde belgeniz içerisinde dolaşabilirsiniz. Özellikle bir kitap, tez tarzı uzun belgelerle çalışıyorsanız, belgenizi başlıklandırmak ve gezinti panosu üzerinden belgenize göz atmak hakikaten çok yararlı oluyor. Klavye üzerinden gezinti panosuna F6 tuşuyla gelebileceğinizi tekrar hatırlatalım.

Kısa Özet

Çok şeyden bahsettik erişilebilir belge hazırlamak adına. Yazının sonunda bunları maddeler halinde toparlamanın faydalı olacağını düşündüm. Gelin erişilebilir belgeler hazırlamak için dikkat edebileceğimiz tüm noktalar nelermiş topluca bakalım.

• Belgemizde bulunan tüm nesne ve şekillere, üzerlerinde sağ tıklayıp biçimlendir bölümünü açarak düzen ve özelikler kılavuzunda bulunan diğer metin düğmesini seçerek alt açıklama ekleyelim.
• Aynı şekilde tüm tablolara, Tablo özellikleri bölümündeki diğer metin bölümünden özet açıklama girelim.
• Tabloların başlık satırı üzerindeyken, tablo araçları grubundaki tasarım sekmesine gelelim ve Üst bilgi satırının işaretli olduğundan emin olalım. Sonrasında yine başlık satırı üzerindeyken sağ tıklayıp tablo özelliklerine girelim, satır sekmesine gelelim ve “Her Sayfanın Üstünde Üst Bilgi Satırı Olarak Yinele” onay kutusunu işaretleyelim.
• Belgemizdeki alt bölümleri, giriş sekmesindeki stiller bölümünde bulunan başlık seviyelerini kullanarak başlıklandıralım.
• Sayfamıza yeni bağlantı eklerken, bunu köprü ekle bölümünden yapalım ve görüntülenecek metin kısmına mutlaka anlamlı bir açıklama girelim. Mevcut bağlantılar üzerinde sağ tıklayarak köprü düzenle yapalım ve görüntülenecek metin açıklamalarını kontrol edelim.
• Yinelenen karakterleri kullanmaktan kaçınalım.
• Belgemize yazı eklerken, bunu kesinlikle metin kutusu şeklinde yardımcı teknolojilerin anlayamayacağı biçimde yapmayalım, bildiğimiz paragraf ve satır düzenlerini kullanalım.
• Tüm işimiz bittiğinde, Backstage görünümündeki bilgi sekmesinde bulunan, sorunları denetle alt menüsündeki Erişilebilirliği Denetle aracını çalıştırmayı unutmayalım.

Siz siz olun, hazırladığınız bir belgeyi başkalarıyla paylaşmadan önce, erişilebilirlik denetimini yapmayı ihmal etmeyin. Size gelen herhangi bir belgeyi de erişilebilirlik denetiminden geçirmeden kabul etmeyin.

Dergimizin ikinci yılını dolduruyoruz bu sayıyla birlikte, Eşit, Erişilebilir ve Engelsiz hayat adına bir hoş seda bırakabildiysek ne mutlu bizlere, sizlere.